Charla "Canterburyko Paperen Misterioa" en la Escuela Legarda de Mungía

El pasado mes de abril, los autores del álbum "Canterburyko Paperen Misterioa", el guionista Edorta Jiménez y el dibujante Rober Garay, impartieron una charla sobre los procesos de creación de la obra y sus contenidos históricos, en la Escuela Legarda de Mungía.

Aquí podéis ver algunas de las imágenes de la divertida sesión.

Presentación en el espacio cultural La Alhóndiga

Presentación-Coloquio de "Canterburyko Paperen Misterioa" en la Mediateca de AlhóndigaBilbao, con Rober Garay y Borja Crespo, el 21 de febrero de 2013.

Teleberri 19 febrero 2013

Teleberri 19 febrero 2013

http://www.eitb.com/es/videos/detalle/1263006/edorta-jimenez-rober-garay-canterburyko-paperen-misterioa/

Arostegitarren torretxea

AROSTEGITARREN TORRETXEA

13. orrialdeko beheko bineta

Bitor Uriarte

Aroztegi dorreko gela batean, Maria Diaz Abrisketakoa, olerkia edo koplak idazten dago. Aroztegi dorretxea, Santa Eufemia elizaren ondoan egon zen. Gaur gorriz margotutako eraikuntza bat dagoen lekuan. 

Komikiaren 24. orrialdean, honela irudikatu da …

… eta honela marraztu du Fernando Hierrok, bere Bermeo Uria 1398. urtean izeneko laminan:

Santa Eufemiako penintsulatxoaren babesean zegoen dorre hau, bere izeneko kalearen behealdean. Iparraldetik, herriko harresiarekin mugatzen zuen eta, hegoekialdetik Santa Eufemia elizara sartzeko, pasabide bat omen zeukan. Bide honek elizako koro aldera jotzen zuen. Beheko irudian markatzen da nora ematen zuen pasabideak: erreforma lanak egin zirenean, agerian geratu zen ate formako zuloa. Honela esaten du Angel Zabalak (1928): Por el sudeste confinaba con la expresada iglesia a la que le unía un pasadizo. Eta S. Dominguez Benguriak (1899): Conserva los arranques del arco que en aquellos tiempos soportaba un pasadizo que iba a caer sobre la puerta frontal de la referida parroquia [Santa Eufemia].

XIX. mendearen azken zatian, udalak bereganatu egin zuen dorrea, behera botatzeko helburuaz: Portunagusitik, hau da, gaur Lamera dagoen lekutik, Portuzarrerako bide zabalagoa uzteko. Dorretxeak, gaur bere tokian dagoen etxearen lekua hartzen zuen, baina pasabide estuagoa utziaz, zeharo eragozten zuelarik porturako pasoa. “… se considera de apremiante necesidad el derribo de la casa-torre de Arostegui de Manuel Maria de Uhagon para abrir el correspondiente transito de comunicación para el trajin del pueblo con el puerto. 14 de octubre de 1872”
Komikeko irudian, scriptoriumaren aurrealdean, Aroztegi leinuaren harmarriak ageri dira. Ondoko argazkiak erakusten du, Aroztegi kalean oraindik ikus daitekeena.

Honela deskribatzen du A. Zabalak: “Cuartelado; 1º y 4º flores de lis de oro, campo rojo; 2º y 3º, roble verde en campo de oro; en orla colorada cordon de plata” 


EMAKUME OLERKARIAK

Emakume olerkaria jarri da, izan ere, ertaroan emakumeek bertsozaletasun handia zeukaten J. Caro Barojaren esanetan: "Gizonak adina sentitzen zituen emakumeak leinuaren istiluak eta, zenbaitetan, olerkiak eginaz goritzen zen. Emakumezko euskal olerkariak goi mailako artista grinatsuak omen ziren. Beren senar, aita, neba edota hurbilekoen heriotzez kantuak idazten zituzten."

Hona hemen hiru adibide: 

Oñetaco lurr au jabilt icara
Lau araguioc verean verala
Martin Bañes Ibarretan il dala.
Artuco dot escu batean guecia
Bestean suci yrax egura
Erreco dot Aramayo guztia

-----

Verba orren, verba gacia
Verba orri naz ez daquiola valia
Dardoac eginarren bere aldia
Olaso da ene egoteko aulquia

-----

Cer ete da andra erdiaen çauria?
Sagar errea, eta ardao gorria.
Alabaya, contrario da Milia:
Azpian lur oça gañean arria

Gure kasuan, Maria Diaz Abrisketakoak egindako kantua, asmatua da. Lehen bertsoa, baina, historikoa da, Julio Caro Barojak berak argitaratua Los Vascos y la historia a través de Garibay liburuan. Ertzilla leinuaz ari dela (Grandezas de España) Garibay familia horretako dorrearen eraikuntza ederraz mintzo da: cuya fábrica de hermosa cantería puesta sobre las aguas del mar Oceano manifiestan su gran antigüedad y nobleza en los siglos pasados, conservada en esta villa con antiguos cantares en la lengua natural de la mesma tierra, que comiençan de esta manera: 

 “Torrenteroan torrea dago
arri labradus cercatua,
Portuguichian Santa Clara
Yturria eta Gaztelua” 

Hauek dira ondorengo bertsoak

Arranoa, zoaz arin hegan

Begitu airez inguru guztia,

Itzuli, eta belarrira esan

Arranoa, neuri egi-egia:

Norenak dira sator itsuak,

non dute olatuek bitsa?

Jainkoak badaki non hasi zen

Hau oraingo nire desditxa.

Osorik al da Gaztelugatxe,

sasoian basoak, larreak?

Ibai ertzean kantuz errotak,

Kea go-gorantz burdinolak?

Ikusten duzu hortik goitik

Uriaren harrizko gerria?

Ontzien gila eta saihetsak,

leihoan diz-diz goiz argia?

Bere muinoan eder Almika,

Itsasoan gogor gizonak?

Han aurrean beti lez Izaro?

Fedearentzat berri onak!

Zelaturik zain dago zaldia,

haziz doakit oi¡ sabela;

jakin bezate guztiek, kuttuna,

ezeren damu ez naizela.

Kantuaren bidez, aurreko mendeetan gertatutakoak adierazten dira. Arranoak Bermeoko herrialdean barrena egiten du hegan, eta ahapaldien bidez, azalpenak ematen dira:

XI. mendetik aurrera dokumentatuta ageri diren elementuak eta garai haietako baliabide nagusiak: Gaztelugatxeko eta Almikako monasterioak; oihanak eta larreak; errotak eta burdinolak; itsasoa, arrantza eta bale ehiza; Izaroko komentua; hiribildua; bera inguratzen zuen harresia; untzigintza.

Azken bertsoak, emakumearen haurdunaldia adierazten du. Senarra bandoen arteko borrokan hil zaio; alargun eta seindun dago.

Canterburyko Egutegia 2013

Klaustroa

KLAUSTROA

23. ORRIALDEKO 5. BINETA

Alberto Astui

Bizkaiko klaustrorik zaharrena edo, behintzat, zaharrenetarikoa (EAEn XV-XVI mendeetako dozena-erdi klaustro baino ez daude). 1357an On Tellok eta bere emazte Larako Juanak, Bizkaiko Jaunak, agindu zuten eraikitzea eliza eta komentuarekin batera.

... y con voluntad de los nros basallos de Vizcaya e de la nra Villa de Bermeo facemos, e mandamos facer el dicho Monasterio de la dicha orden de fraires menores de Sant Francisco de la dicha nra Villa de Bermeo, en un logar que llaman Erreten...

Historian zehar beste erabilera batzuk ere eduki ditu: azoka a.b. Gaur egun Euskadiko Nazio-Monumentua eta Bien de Interés Cultural del patrimonio español legez dago katalogatua.

Klaustroa 19x19ko lauki bat da. Edozein klaustro bezala gune bitan banatzen da: arkupea eta baratza (Edeneko baratzea).

Arkupea: Gurutzeria-ganga bat aurkitu beharrean, egurrezko agak eusten duten sabai lau bat aurkitzen dugu. Lau angeluetan, mentsuletan bermatzen diren arku eskartsanoek betetzen dute indartze lanak. 

Dekorazio gehiena aipatutako mentsuletan dago eta gai bitan banatzen da:

Ekialdean, animalien arteko borrokak agertzen zaizkigu; zezen harrapaketen irudiak gehien bat. Zezen, orein eta txakur eta otsoez gain, ba dugu animali bitxi bat ere: elefantea, arnesekin oratutako gaztelotxu eta guzti.

Bi irudi honeetan, “la pesca del toro” (Enkarterrietan “Villano” arrazako txakurrekin egiten zen) eta elefantea.

"Pesca del toro" edo "Perros al toro"ri buruzko informazio gehiago: http://angul0scuro.blogspot.com.es/2007/04/perros-al-toro-una-tradicin-ancestral-i.html

Elefantea

"La pesca del toro"

Mendebaldean, fraileen bizitza eta espiritualtasuna adierazten duten irudiak ditugu. Horma aldeko mentsulatan bakarka agertzen dira (otoitzlaria eta predikatzailea) eta, hiruko taldeetan berriz baratzeko arkuen aldean.

Abeslariak

Otoitzlariak

  

Baratzera ematen duten arkuak zorrotzak edo ojibalak dira. Bi edo hiru zutabez osotutako pilareetan bermatzen dira. Batzuetan, Muxikatarren ezkutua agertzen da.

Ipar-mendebaldeko angeluko pilarean, gaur egun ez dagoen plaka bat zaintzen zuten bi aingeru ditugu.

 Baratzean lau ur-bide ditugu (lau ibai sakratuak): Tigris, Eufrates, Pison eta Gijon). “Ibaiek” baratzea lau zatitan banatzen dute Edena bezala. Antzina, batan, hortuariak landatzen ziren; beste baten, loreak; hirugarren zatian, sendabelarrak; laugarren zatian, altzifrea (ciprés), espiritualitatearen sinboloa.

Amaitzeko, aipatu beharrekoa dugu elizako sarrerako arkuko ehiza eszena eta izar gangak beste elementu batzuen artean.

Lehoia

Vera Cruz kaperako sabaia

Sketches de Personajes

Un aporte gráfico de los bocetos sobre los que se basan nuestros cuatro personajes. Garazi, Eneko, Garikoitz e Izaro.

Erromatarren garaia

 ERROMATARREN GARAIA

5. ORRIALDETIK 10.ERA

BITOR URIARTE

Eskuizkribuan karistioen herria aipatzen da. Herri honen berri, Ptolomeok (K. o. I. mendekoak) ematen du, penintsulako iparraldeko kostaldeko jendeak zerrendatzean; Karistioak, hain zehatz, Nerbion ibaiaren bokaletik Deba ibairainoko eremuan zeudela esaten du (gaurko Bizkaiko itsasertzean), hegoaldetik, gaurko Arabako lurraldeak hartzen zituztelarik. Gaurko Busturialdean, beraz, karistio hauek izango ziratekeen.

Eremu honetako hiri edo herrixka nagusitzat Iruña (Beleia) eta Svestassion (Arkaia) hartu izan dira.

Iruña-Veleiari buruz, http://www.veleia.com/

Erromatarren garaian dokumentatutako ezer gutxi duenez Bermeok (portuan eta Almikan aurkitutako txanponen bat edo beste), ingurukoak diren Portuondo eta Foru erabili dira garai hartako kontuak azaltzeko. Ezaguna da Foruko aztarnategi erromatarra. Bizitegiak ez ezik, burdingintzarekin lotutako jarduerak aurkitu dira bertan eta horrela adierazi dira komikian. Aztarnategian bertan ikus daitezkeen argibide-tauletako irudiak erabili dira oinarri bezala.

Ezarkuntza hau, ibaiertzean dago eta portu txiki baten bidezko sarrera zuzena dauka. Forum izenak azaltzen duenez, beharbada, merkatua edo merkataritza lekua izan zen.

Erromatarrak Ebro ibaiaz gora eginaz iritsi ziren Euskal Herri penintsularrera K. a. II-I. mendeetan, eta erabatekoa izan ziren hegoaldeko lurraldeetako okupazioa eta ustiakuntza. Kostaldean ere nabarmena izan zen erromatarren eta euren kulturaren presentzia, Foru eta Oiasson (Irun), horren lekuko (Lapurdum – Baiona - Euskal Herri kontinentalean).

Hegoaldean, besteak beste, nekazaritza alorreko ustiakuntza zatekeen nagusia. Kostaldeko lurraldeetan, berriz, ezaguna da Ereñoko marmol harrobietan, Trianoko burdin meatzetan edo Arditurrikoetan (Gipuzkoa) aritu zirena.

Preseski, Ereñoko marmol gorrixkaz egindako bi aldare-harri aurkitu ziren Forun bertan:

Bat, 1906an agertu zen Frantziskotarren komentuko lurretan. Oraintsu arte, Foruko elizako atarian egon izan da bataiarri legez jarrita. Gaur, Bizkaiko museo historikoan dago. Ondoko inskripzioa dauka:

IVILIAE SACRVM

M CAECILIVS MoN

TANVS Pro SALV

TE FVSCI FILI

SVI POSviT

QVNO.FECI.

[Iuliae sacrum M(arcus) Caecillus Montanus pro salute Fusci fil(i) sui posuit Qvno feci(t)]

Bestea, Trinitateko (Triñako) ermitaren lurzorua jaitsi zenean aurkitu zen.

Aipatutako ermitaren atondoan egon izan da, hauxe ere oraintsu arte, eskuinetara, kanpoaldean, ur bedeinkatuaren ontzi legez jarrita. Kanpoan egonagatik bere inskripzioak nahikoa higaturik daude. Inskripzioa:

.IVNIO.NERO

NS.F.Q.AEMIL

ANO

AN.XXV

CN.IARVS.F

[Iunio Neron(i)s f(ilio) Q(uirina) Aemiliano annorum XXV Cniarus f(ecit)]

Behin itsasontzi nagusia ainguratuta utzi ondoren, Portuondon txalupa txikiagoa hartuaz abiatu dira Kison eta Modestus Forurantz. Ibaiaz gora doazela, urrunean, mendi gainean bi bizitegi irudikatu dira: Maruelezako (A) (Arrola, Nabarniz, Arratzu) eta Kosnoagako (B) (Gernika) kastroak dira. 

Asentamendu handiak eta iraunkorrak ziren hauek, leku estrategikoetan ezarriak eta harresiez inguratuta zeuden. Erromatarrak iritsi baino lehenagokoak dira baina baita azken hauekiko garaikideak ere. Beraietatik nekazal eremuetara edota abereen bazkalekuetara joateko gurdibideak izaten ziren. Gotorleku hauek beraien artean ere komunikatuta egon ziren seguruenik: bai lehorreko bideen bitartez eta baita ibaien bidez ere.

Arrolako kastroa

Arrolakoaz eta Kosnoagakoaz gain, karistioen eremu honetan, Iluntzarrekoa (Nabarniz), Tromoitiokoa (Garai), Berreagakoa (Mungia, Zamudio) eta Malmasinekoa (Arrigorriaga) aipa daitezke. Bereziki da aipagarria Gastiburuko ezarlekua, santutegi edo monumentua, astronomikoki orientatua, dirudienez, nolabaiteko ideologia sakro-juridiko baten zerbitzuan eraikia eta Arrolako bizitegitik oso hurbil kokatua.

Malmasin

Garai hartako herritarren bizimoduaz, hona hemen Estrabonek egin zuen penintsula iberiarreko iparraldeko herrien deskribapena. [beharbada, Modestusek emandako oharretan oinarrituta]:

“Menditar guzti hauek era soilean bizi dira: ez dute ura besterik edaten, lo behean egiten dute eta ilea, emakumeen antzera, luze daroate,  gudarako xingola batez bekokian lotzen dutelarik. Nagusiki, aker haragia jaten dute; akerrak, zaldiak eta gatibuak sakrifikatzen dizkiote Ares-i; biktima mota bakoitzetik, grekoek bezala, hekatonbeak egiten dituzte, Pindaro-k esango zukeen bezala, “ehundaka inmolatzen dute”. Borroka gimnikoak, hoplitikoak eta hipikoak praktikatzen dituzte, pujilatorako, lasterketetarako eta borrokaldietarako arituaz. Urteko hiru  laurdenetan ez dira ezkurrez besterik elikatzen, ogi iraunkor bat egiteko eho egiten dituztelarik. Zithos-a edaten dute eta oso eskasa duten ardoa lortzean, familia-jai handietan berehala ahitutzen dute. Olio gisa, gantza erabiltzen dute. Horma ondoan ipinitako aulkietan jezarrita jaten dute, adinaren eta duintasunaren arabera jarririk;  jakiak, eskuz-esku banatzen dituzte; edaten duten bitartean, gizonezkoek, txistuen doinuan dantzatzen dute, saltatuaz gora eta belaunikatuta jeitsiaz. Bastetanian, emakumeek ere, gizonekin nahasturik eta batzuek besteei eskuez loturik dantzatzen dute. Gizonezkoak beltzez janzten dira, “sagoi”-ez gehienak, lo ere berarekin egiten dutelarik, beren lastozko ohantzetan. Kelten antzera zurezko ontziak erabiltzen dituzte; emakumeek, lorez apainduriko janzkiak daramatzate. Beren artean, txanpona erabili beharrean, espezieak edota zilarrezko plakak trukatzen dituzte,. Kriminalak, haitzetatik behera amiltzen dituzte eta parrizidak, lapidatu, beren hiri edo aberriaren mugetatik kanpo bidaliaz. Grekoen gisan ezkontzen dira; gaisoak, antzineko assyriarren artean bezala, bideetan jartzen dituzte, gaisotasun bera izan dutenek senda ditzaten. Broutos-en espedizioa baino lehen, paduretatik eta lakuetatik nabigatzeko ez zeukaten larruz egindako ontziak besterik, baina gaur, zuhaitz enborrez egindako txalupak erabiltzen dituzte, oso gutxitan baina. Beren gatza gorrixka da, baina ehoaz, zuritu egiten da.   Esan bezala, Iberia iparraldeko menditar hauek, honela bizi dira. Hau da: Kallaikoi-ak, Astoure-ak eta Kantabroi-ak Ouaskoi eta Pirene-raino, denek biziera bera dutelarik. Herri hauen izendegia luzeagoa egin nezake, baina zerrenda aspergarri honen ekiteari uko egiten diot, inori ez bait litzaioke gustatuko Pleutauroi, bardjetai, Allotrigei eta beste izen itsusi eta ezezagunei buruz hitzegiterik entzutea”

10. orrialdean jai bat ospatzen da.

Eguzkiaren ospakizuna euskaldunentzat eta solstizioa erromatarrentzat. Eguzkiaren gurpenaren jatorrietan sartu gabe, nabaria da Euskal Herriko (eta beste hainbat herrietako) tradizioetan leku bat hartzen duela ospakizun honek. Horren seinaletzat hartu izan dira zenbait elementu kultural: lauburua, baserrien eta trikuharrien orientazioa eta, batez ere, Europa osoan egiten den San Juaneko sua. Ustez, kristautasuna ezarri aurretik, era askotako gurpenak, ospakizunak eta erritualak izango ziren eta horiek, seguruenik, leku jakin batzuetan egiten ziren. Komikian adierazi nahi izan da, kristautasunaren lehen tenpluak edo elizak, lehenago errito paganoak egiten ziren lekuetan eraikiak izan zirela. Antzinako sinesmen eta tradizioen lekuak, sinesmen berriak (kristautasunak) berarentzat eskuratu zituela, alegia. Horrela, nolabaiteko jarraipena izango zukeen eremu erritualak.

San Juaneko sua oso lotuta omen dago udako solstizioarekin edo eguzkiarekin. Eta erromatarren garaiko Bermeo aldean ere, horren ospakizuna irudikatu da. Eta aukeratu den sua egiteko lekua portu inguruan ipini da, geroago, eliza bat eraiki zen lekuan: gaurko Gaztelun.  9. orrialdean isla bezala ageri den tontortxoan.

San Juaneko jaia, Caro Barojaren ustez, guztietatik naturalistena da. Eguzkiaren gurpenaz gain, uraren eta landareen gurpena ere adierazten da bertan. Sua eguzkiarekin lotuta dago. Kea hartuaz eta suaren inguruan dantzatuaz, zenbait gaixotasun saihesten ei dira eta baita sorginen begizkotik babestu ere. Jai honetan, belar bustian (garotan*) oinutsik ibiltzeak osasuna ei dakar, eta, azkenik, zenbait landare ere oso lotuak ageri dira jai honekin, Bermeon, zehazki, San Juan egunean hartutako lizar adarrak ipintzen dira zenbait lekutan, ikusgarri. San Juan sutera landare sortak botatzeak ere gaixotasunak eta begizkoak baztertzen ei ditu. Guzti ori irudikatu da orrialde honetan.

* 9. orrian, Modestusek txantxa bat egiten du zera esatean: “egin dezagun sua, jan dezagun garua, eta edan gogotik … ardua!!” 

GAROA Bizkaiko euskaran, euria egin ondoren geratzen den belar bustia da

GARUM latinez, ordea, arrainaz eginiko saltsa antzekoa zen; arrainen erraiak hartzituta edo fermentatuta egiten zen eta oso estimatua zen.